گذر تاریخ در کوچه ارک تبریز؛ از کشتار مجاهدان مشروطه تا زیست شبانه

گون آیدین،جستجو برای یافتن مطلبی در ارتباط با کوچه ارک، انگیزه نوشتن این مطلب شد؛ هر چه در اینترنت موج سواری کردم، جز ۲ سه سطری کوتاه در ویکی پدیا، مطلب ارزشمند و خواندنی دیگری درباره کوچه ارک تبریز که برای تبریزیان و حتی مسافران و گردشگران تبریز دیده، نام آشنایی است، نیافتم؛ با خود فکر کردم مگر می شود درباره کوچه ای با این قدمت و اهمیت، مطلب به درد بخور، دندان گیری در فضای مجازی نباشد و همین سبب نگارش این مقاله شد.

کوچه ارک تبریز که اکنون پاتوق کافه ها و محلی برای تجمع و تفریح قشر نوجوان و جوان تبریز شناخته می شود، در طول دهه ها و سده های گذشته محل وقوع اتفاقات تلخ و شیرین بسیاری بوده است؛ از کشتار و انفجار خانه های مجاهدان مشروطه توسط سربازان روسیه تزاری گرفته تا فعالیت کنسولگری آمریکا و دفتر انجمن فرهنگی بریتانیا (british council) در آن.

کوچه ارک که در بین قدیمی های تبریز با نامکوچه خیریه(خیریه کوچه سی) نیز شناخته می شود، قبل از خیابان کشی ها و مسیرگشایی های دوره رضاخانی در دهه اول قرن ۱۴ شمسی تنها گذرگاه دسترسی مردم محلاتچرندابولیلاوابه مرکز شهر و بازار تبریز بود؛ دلیل نامگذاری این کوچه به نام «خیریه» نیز تاسیس جمعیت های خیریه در این کهن شهر در دوره مشروطه و پس از آن در قیام شیخ محمد خیابانی و استقرار آنها در کوچه ارک فعلی است؛ اتفاقا در اواسط دهه ۱۲۹۰ شمسی، یگ گروه تئاتر به نام «گروه نمایش جمعیت خیریه» نیز که به عنوان نخستین گروه سازمان یافته تئاتر ایران شناخته می شود، توسط مهدی شفیع زاده در این شهر بنیان نهاده شد و عایدات نمایش های آن صرف کارهای عام المنفعه، به ویژه حمایت از فقرا و مسکینان می شد.

هر چند نماد اصلیکوچه ارک، قامت برافراشته ارک علیشاهی با ۷۰۰ سال قدمت و اتفاقات رخ داده در آن است، اما کیست که اندک آشنایی با تاریخ تبریز داشته باشد و از کاربرد نظامی این بنای تاریخی معظم از دوره جنگ های ایران و روس به فرماندهی عباس میرزا گرفته تا دوره مشروطه خبر نداشته باشد؛ رویدادهای بنای تاریخی ارک در دوره جنگ های ۱۱ ماهه مشروطه نیز با نام شخصیت های گمنامی چون«ایلدیریم» (آذرخش)، سرباز فدایی ستارخان سردار ملی و زخم گلوله های توپ های لشکریان جرار تزار روسیه بر تن آن گره خورده که جای آن با گذشت نزدیک به ۱۲۰ سال همچنان بر دیوارهای آن خودنمایی می کند و غرور و مقاومت مثال زدنی مردم این شهر در دفاع از مام میهن را حکایت می کند.

کوچه ارک در سال ۱۲۸۵ شمسی و به هنگام افتتاح کنسولگری آمریکا در تبریز، میزبان آن بود؛ در تصویر سیاه سفیدی که از آن ایام باقی است، پرچم آمریکا بر سر در کنسولگری این کشور در جنوب ارک و ضلع شرقی کوچه ارک، میانه های آن و حدفاصل قانلی مچید (مسجد خونی) تا دیواره جنوبی ارک، به چشم می خورد.

کنسولگری آمریکا تا سال ۱۳۲۴ شمسی، به مدت ۴۰ سال، در کوچه ارک به مراجعان خدمات می داد،محمدسعید اردوبادیدر رمان تاریخی کم مانند و دلنشین اش به نام«تبریز مه آلود»وویلهلم لیتن، کنسول آلمان در تبریز در جنگ جهانی اول، در کتاب ارزشمند و خواندنی خود با عنوان«ماه عسل ایرانی»اطلاعات ارزشمندی درباره کیفیت فعالیت کنسولگری آمریکا در تبریز ارایه داده اند که ذکر آنها از حوصله این مقال خارج است.

دفتر فرهنگی بریتانیا نیز در ورودی کوچه ارک، ساختمان فعلی بانک صادرات، از سمت خیابان امام قرار داشت و در فاصله سال های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۵ شمسی، سال های جنگ جهانی دوم، با نصب بلندگوهایی بر سر در خود و پخش اخبار رادیویی به زبان فارسی برای مقابله با فعالیت جریان های چپ وابسته به اتحاد جماهیر شوروی که تبریز را زیر چکمه های اشغال خود گرفته بودند، فعالیت می کرد، گفته می شود در این محل روزنامه های انگلوفیل منتشر شده در تهران و نیز روزنامه هایی که به اشاره سفارت انگلیس در تهران منتشر می شد، در دسترس مردم و مراجعین بود.

سمت دیگر کوچه نیز ساختمانی قدیمی قرار داشت که در طبقه فوقانی آنسینما ایرانو در پایین آن نیز داروخانه تربیت، متعلق به زنده یاد دکتر احمد کوپاهی واقع بود؛ سینما ایران در سال های پس از جنگ جهانی دوم به دلیل پخش فیم سینمایی «مشهدی عباد» به زبان ترکی بسیار مورد توجه و استقبال مردم بود، به گونه ای که صف خرید بلیط و تماشای فیلم مزبور تا چهار راه شریعتی کشیده می شد، البته این سینما بعد از قدرت یابی محمدرضا پهلوی و تثبیت پایه های دیکتاتوری وی تغییر رویه داد و به نمایش فیلم های مبتذل روی آورد؛ اتفاقی که خشم مردم مذهبی تبریز را بر انگیخت، در زمان پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ گرفتار شعله های آتش شد و فرو ریخت، پس از آن نیز هیچ اقدامی برای مرمت یا بازسازی آن انجام نگرفت .

زنده یاد دکتر احمد کوپاهی نیز از اساتید بنام دانشگاه تبریز در رشته کشاورزی بود که به دلیل علاقه وافرش به مرحوم محمدعلی خان تربیت، از کوشندگان انقلاب مشروطه و از ادبا و مولفان و مورخان بنام تبریز، داروخانه اش را به نام او نامگذاری کرده بود. دختر بزرگوارش، مهدیه کوپاهی برایم تعریف می کرد که وقتی به هنگام پیروزی انقلاب در بهمن ۱۳۵۷، سینما ایران را آتش زدند و به تبع آن داروخانه نیز آتش گرفت، مردم پول های موجود در صندوق داروخانه را که پراکنده شده بودند، جمع کرده و پس از پرس و جو، منزلمان را پیدا کرده و به پدرم تحویل دادند؛ در مقابل داروخانه تربیت نیز فردی سیگار می فروخت که اغلب تبریزی ها از او خاطرات فراوانی دارند و به «آلمان چِزدی» (آلمان گو..ید)معروف بود و اگر کسی این حرف را به او می گفت، ناراحت می شد و دنبالش می کرد، گفته می شد وی در جنگ جهانی دوم طرفدار پیروزی آلمان و هیتلر بوده، اما چون آلمان ها شکست خوردند، او نیز مجنون شد.

ساختمان تاریخی فتح الله اوفدر ضلع شرقی سر کوچه ارک از سمت خیابان امام و ضلع شمالی ارک علیشاه نیز از دیگر جاذبه های تاریخی و گردشگری کوچه ارک به شمار می رود که هر چند اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی چند سال قبل برای احیا و مرمت و بازسازی آن کمر همت بالا زد، اما به دلیل مسایلی چند از جمله کمبود اعتبار که مشکل مزمن و مبتلابه نهادهای فرهنگی است، ناتمام ماند؛ بر خلاف تصور عمومی و انگاره ذهنی پژوهشگران حوزه فرهنگ و تاریخ تبریز که فتح الله اوف را شخصی روس تبار یا در بهترین حالت قفقازی می دانند، مطالعات اینجانب در تاریخ مطبوعات آذربایجان، نشان می دهد که وی از اهالی خامنهو از ثروتمندان و تاجر این منطقه در دوره مشروطه، اما ساکن مشهد مقدس بود که اتفاقا در سال های نخست پیروزی مشروطه نیز هزینه ساخت یک مدرسه برای کودکان بی بضاعت خامنه و هزینه خورد و خوراک و تحصیل آنان را متقبل شده بود، البته ناگفته نماند خانه یا ساختمان فتح الله اوف در زمان پهلوی، گاراژ شرکت مسافربری «میهن تور» و در اختیار عسگر بقال بود.

مسجد خونی (قانلی مچید) از دیگر اماکن تاریخی مذهبی آرمیده در کوچه ارک و مربوط به اواسط دوره قاجار می باشد که در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۷۳۵۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و گفته می شود در این مسجد بین طرفداران شیخیه و متشرع خونریزی رخ داده و به همین دلیل به این نام معروف شده است.

مطب مرحومدکنر پور عجمبا شماره پلاک ۶۱ نیز در کوچه ارک برای قدیمی های تبریز آشناست؛ پزشک حاذق و نام آشنای تبریزی که در ۸۶ سالگی چشم از جهان فرو بست؛ وی متخصص بیماری های قلب و عروق (کاردیولوژی) و حامی تاسیس موزه چاپ و مطبوعات اردبیل بود و آثار زیادی به آنجا اهدا کرد؛ مطب این دکتر فقید تبریز با سردر زیبا و تابلوی فلزی اش که بی شک اثر خامه خوشنویسان قدیمی این شهر است، همچنان به روی عابران کوچه ارک لبخند می زنند و به زبان بی زبانی از روزگاران سپری شده این کوچه پرحادثه سخن می گویند.

کوچه ارک تا قبل از تعریض و سنگفرش در چند سال قبل، میزبان هتل مهمانپذیری به نام کیهان بود که افزون بر پنج دهه در آنجا میزبان میهمانان، مسافران و گردشگرانی از مناطق مختلف کشورمان و کشورهای خارجی بوده است؛ در نیمه نخست دهه ۱۳۷۰ که پس از تعطیلی کلاس های درس دبیرستان فردوسی، برای رسیدن به منزل گاه مسیرمان را از آنجا می انداختیم، تماشای هتل و کسب و کارهای دور و برش برایمان لذتی وافر داشت؛ آرزو می کردیم که کاش ما هم در بزرگسالی مغازه ای در این کوچه پرتردد و قدیمی برپا کنیم.

یک نکته دیگر در خصوص کوچه تاریخی ارک تبریز که کسی از قدمتش اطلاع دقیقی ندارد، اما احتمالا به دوران پس از زلزله تبریز در سال ۱۱۹۴ ق/ ۱۱۶۱ شمسی و مرمت و بازسازی برج و باروی شهر توسط نجفقلی خان دنبلی باز می گردد، وجود مغازه هایی است که همه دارای طاق های ضربی و بسیاری از آنها دارای زیرزمین بودند و امروز معدودی از آنها از قبیل تالار مظفریه باقی مانده اند و یادگار هنر معماری بومی نیاکان مان هستند.

مگر می شود از ارک و کوچه ارک نوشت و اشاره ای بهبالا باغ(بوستان کوچک) نکرد؛ «بالاباغ»، نامی بود که مردم تبریز در مقابل بزرگ ترین بوستان مدرن شهر ،باغ گلستان، به بوستان کوچک ورودی محوطه ارک در ضلع شمالی آن داده بودند؛ سرهنگ جلیل بزرگمهر، وکیل تسخیری دکتر مصدق در دادگاه نظامی، در کتاب خاطراتش مطالب خواندنی زیادی درباره این مکان و شیطنت های کودکانه محصلان مدرسه متوسطه(دبیرستان فردوسی امروزی) در آن دارد؛ ساختمان بی مانند تالار نمایش «شیر و خورشید»، مدرسه «نجات» و کتابخانه ملی تبریز از دیگر محدثات مجاور کوچه ارک بودند که پرداختن به تاریخچه و اسم و رسم هر کدام، مثنوی هفتاد من می شود.

البته پس از ذکر همه اینها درباره کوچه ارک، نام بردن از مکان مذهبی معظم و تاثیرگذاری به نام مصلای امام خمینی تبریز در ضلع شرقی کوچه ارک به تنهایی مقاله مفصلی می طلبد. مصلای امام تبریز قبل از ساخته شدن ساختمان فعلی آن، فضایی سوله مانند بود که نمازگزاران تبریزی در گرمای تابستان و سوز زمستان برای ادای فریضه «نماز جمعه» در آن گرد هم می آمدند؛ البته نگارش تاریخچه این مکان مذهبی و اتفاقات مرتبط با آن خود کتاب مستقلی می طلبد.

تخریب ساختمان های مستقر در محوطه ارک و برچیدن کتابخانه ملی تبریز از آنجا نیز از جمله رویدادهای مهم تاریخ تبریز در ۴۵ سال گرشته است که موافقان و مخالفان خود را دارد و مرحومآیت الله مسلم ملکوتی، نماینده وقت ولی فقیه در آذربایجان شرقی و امام جمعه تبریز نیز در پاسخ به مخالفان تخریب ارک، کتاب«مسجد، مسجد شد»را به نگارش درآورده است.

خوشبختانه شهرداری تاریخی منطقه هشت تبریز ۲ سه سال قبل اقدام به اجرای طرحی برای ساماندهی بخش شمالی کوچه تاریخی ارک در قالب پیاده راه کرد که به گفته مدیران شهرداری رویکردی انسان محور داشت؛ استدلال شهرداری در آن زمان این بود که کوچه ارک به علت عرض کم پیاده روها، نامناسب بودن کفسازی ها، نبود سیستم روشنایی و وجود تیرهای برق متعدد در داخل پیاده رو ها، به یکی از نا مناسبترین معابر مرکزی شهر تبدیل شده است.

از انصاف نباید گذشت که اجرای این طرح از منظر ساماندهی کوچه ارک، کار ارزشمندی بوده که زیبایی بصری ویژه ای به این گذر تاریخی داده و آن را به پاتوقی برای فعالیت کافه ها و محل تجمع جوانان تبدیل کرده که فارغ از مزایا و معایب اش، امروزه محل اشتغال و گذران معیشت حداقل ۵۰۰ خانوار شهر می باشد؛ بدیهی است که راه اندازی چنین مکانی، به ویژه با توجه به رونق زیست شبانه در آن، نیازمند نظارت نهادهای مسوول، فرهنگ سازی برای گروه های هداف، اغلب جوانان و نوجوانان و تعریف و اجرای برنامه های فرهنگی ویژه در آنجاست تا این پیاده راه، دچار سوء کارکرد نشود.

منبع: ایرنا