راه‌حل جدید برای غنی‌سازی
گون آیدین: در فضای مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا، راه‌حل‌هایی برای غنی‌سازی در حال طرح است که یکی از آنها به تشکیل کنسرسیوم هسته‌ای با مشارکت کشورهای عربی خلیج‌فارس بازمی‌گردد. نیویورک‌تایمز و گاردین به نقل از منابعی به جزئیات این ایده پرداخته‌اند.
گون آیدین،مساله غنی‌سازی در طول ۲۰ سال گذشته که پرونده هسته‌ای ایران محور مذاکرات سطح بالا و هم‌زمان تحریم‌های گسترده بوده، همواره به‌عنوان یکی از گره‌های مذاکراتی میان ایران و غرب مطرح بوده است. بعد از برگزاری دور چهارم مذاکرات هسته‌ای تهران و واشنگتن در مسقط پایتخت عمان، آن هم پس از برخی ابهامات درباره مسائل فنی غنی‌سازی در ایران، اکنون دو نشریه آمریکایی و بریتانیایی از پیشنهاد تهران برای مسیر جدیدی جهت توافق با آمریکا خبر داده‌اند. نشریه نیویورک تایمز از پیشنهاد تهران با هدف ایجاد «کنسرسیومی مشترک با کشورهای عربی» برای ادامه برنامه غنی‌سازی خبر داد. ساعاتی قبل‌تر نیز نشریه بریتانیایی گاردین با انتشار مطلبی مشابه اعلام کرده بود، ایران ایده کنسرسیومی متشکل از کشورهای خاورمیانه شامل ایران، عربستان سعودی و امارات متحده عربی را برای غنی‌سازی اورانیوم در جهت تلاش برای غلبه و حل مخالفت‌ها و اعتراضات آمریکا با برنامه غنی‌سازی‌اش مطرح کرده است.
نیویورک تایمز در تحلیل جزئیات گزارش خود اعلام کرد ایرانی‌ها در گفت‌وگو با مذاکره‌کنندگان آمریکایی، پیشنهاد کنسرسیومی با چندین کشور را مطرح کرده‌اند که به تهران اجازه تولید سوخت هسته‌ای با درجه غیرنظامی، اما با نظارت بیشتر را می‌دهد. این نشریه آمریکایی در گزارش خود به نقل از چهار مقام ایرانی آگاه از این طرح اعلام کرد که ایران پیشنهاد ایجاد یک سرمایه‌گذاری غنی‌سازی هسته‌ای مشترک با مشارکت کشورهای عربی منطقه و نیز سرمایه‌گذاری آمریکایی‌ها به عنوان جایگزینی برای خواسته واشنگتن در جهت برچیدن برنامه هسته‌ای‌اش را داده است.
این نشریه به نقل از چهار مقام ایرانی که خواستند به دلیل حساسیت موضوع نامشان فاش نشود، مدعی شد سیدعباس عراقچی، وزیر خارجه ایران، این طرح را به استیو ویتکاف، نماینده ویژه آمریکا در مذاکرات، روز یکشنبه در عمان ارائه داده است. نیویورک‌تایمز در ادامه نوشت: «دفتر ویتکاف، وزارت خارجه آمریکا و شورای امنیت ملی آمریکا هیچ‌کدام به درخواست‌های [این نشریه] برای اظهارنظر در خصوص این مذاکرات [و این طرح پیشنهادی] پاسخ نداده‌اند. همچنین مشخص نیست یک سرمایه‌گذاری منطقه‌ای هسته‌ای چگونه امکان‌پذیر خواهد بود، اگر با مشارکت ایران و دو تن از رقبای منطقه‌ای این کشور یعنی عربستان سعودی و امارات متحده عربی همراه باشد؟» نشریه گاردین نیز در این رابطه نوشت، مشخص نیست که آیا عباس عراقچی این پیشنهاد را در جلسه نسبتا کوتاه سه‌ساعته با آمریکا در عمان در روز یکشنبه که چهارمین دور از مذاکرات بود، داده است یا خیر؛ اما چنین پیشنهادی در محافل تهران دست‌به‌دست می‌شود. پس از دور چهارم مذاکرات، عراقچی به دبی پرواز کرد و در آنجا با شیخ عبدالله بن زاید آل نهیان، وزیر خارجه امارات، گفت‌وگو کرد. امارات در‌حال‌حاضر برای برنامه هسته‌ای خود، اورانیوم را غنی‌سازی نمی‌کند.
تفاوت توافق احتمالی با برجام
نیویورک‌تایمز در ادامه به نقل از چهار مقام ایرانی و برخی گزارش‌های خبری می‌نویسد: «پیشنهاد ایران شامل کنسرسیومی شامل سه کشور خواهد بود؛ به‌طوری‌که ایران اورانیوم را در سطوح پایین و پایین‌تر از میزان مورد نیاز برای تسلیحات هسته‌ای غنی‌سازی می‌کند و سپس آن را به دیگر کشورهای عربی برای مصارف غیرنظامی می‌فرستد.» طبق اعلام این نشریه، توافقی که به ایران اجازه غنی‌سازی ۳.۶۷درصد را بدهد، مشابه توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ میان ایران و قدرت‌های جهانی خواهد بود؛ اما تفاوت عمده آن در حضور فیزیکی نمایندگانی از دیگر کشورها - حتی شاید آمریکا - برای ایجاد لایه بیشتری از نظارت و مشارکت خواهد بود.
نیویورک‌تایمز نوشت: «چهار مقام ایرانی اعلام کردند که برخلاف توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ که تاریخ انقضایی ۱۵ساله داشت، این سرمایه‌گذاری مشترک دائمی خواهد بود و به ترامپ که پیش‌تر کشورش را از برجام خارج کرد، اجازه می‌دهد [در برابر مخالفانش] چنین استدلال کند که بسیار بیشتر از آنچه اوباما انجام داده بود، از ایران [امتیاز] گرفته است.» نیویورک‌تایمز در بخش دیگری از گزارش خود اعلام کرد: «در سال ۲۰۲۰، امارات نخستین کشور عربی شد که یک نیروگاه هسته‌ای را افتتاح و اعلام کرد که به انرژی هسته‌ای برای کاهش وابستگی خود به نفت نیازمند است؛ اما بر‌اساس توافق خود با آمریکا، این کشور از غنی‌سازی اورانیوم منع شد. این مساله همچنین نگرانی‌ها را از ایجاد نوعی رقابت میان کشورهای عربی برای ایجاد برنامه هسته‌ای برانگیخت.»
بازی برد-برد
نشریه بریتانیایی گاردین هم در گزارشی با عنوان «ایران پیشنهاد همکاری امارات و عربستان در زمینه غنی‌سازی اورانیوم را می‌دهد» از طرح تهران برای غنی‌سازی مشترک به این دو کشور خبر داد؛ امری که به تهران کمک می‌کند راه‌حلی برای اعتراضات آمریکا به ادامه برنامه غنی‌سازی خود پیدا کند. بر اساس این گزارش، ایران ایده کنسرسیومی متشکل از کشورهای خاورمیانه شامل ایران، عربستان سعودی و امارات متحده عربی را برای غنی‌سازی اورانیوم در جهت تلاش برای غلبه [و حل] مخالفت‌ها و اعتراضات آمریکا با برنامه غنی‌سازی‌اش مطرح کرده است. این طرح به‌عنوان راهی برای نگه‌داشتن کشورهای حوزه خلیج فارس در راستای حمایت از موضع ایران در حفظ توانایی غنی‌سازی‌اش در نظر گرفته می‌شود.
گاردین در ادامه می‌نویسد که ایران این طرح را به‌عنوان اعطای یک امتیاز می‌بیند؛ چرا که به کشورهای همسایه خود دسترسی به دانش فنی [در این زمینه] را می‌دهد و آنها را در این فرآیند نیز ذی‌نفع می‌کند. آمریکا خواهان آن است که ایران به غنی‌سازی خود پایان دهد و تمامی تاسیسات هسته‌ای‌اش را برچیند؛ اما در سایه شکاف‌ها و اختلاف‌ها در واشنگتن، ترامپ هنوز تصمیم نهایی خود را در این زمینه نگرفته و از جدی بودن ایران در مذاکرات تعریف و تمجید کرده است.
شکل‌گیری یک ایده
گاردین در ادامه می‌نویسد که ایده ایجاد چنین کنسرسیومی در ابتدا از سوی سیدحسین موسویان، مذاکره کننده سابق هسته‌ای ایران، و فرانک فون هیپل، فیزیکدان آمریکایی و استاد دانشگاه پرینستون، بسیار پیش‌تر از مذاکرات کنونی تهران و واشنگتن داده شد؛ پیشنهادی که در مقاله اکتبر ۲۰۲۳ در «بولتن دانشمندان اتمی» انتشار و بازتاب گسترده‌ای داشت. حسین موسویان، دیپلمات پیشین کشورمان، در مقاله‌ای که اخیرا در بولتن دانشمندان اتمی آمریکا نوشت بار دیگر بحث تشکیل کنسرسیوم هسته‌ای خلیج فارس را مطرح کرد.
پیش‌تر رحمن قهرمانپور، پژوهشگر مسائل بین‌الملل گفته بود که این پیشنهاد از گذشته نیز مطرح بوده است و با توجه به الگویی که برزیل و آرژانتین داشتند، پیشنهاد این بود که یک مرکز نظارت مشترک بین ایران و یک کشور منطقه مانند عربستان تشکیل شود و فراتر از آن یک مرکز مشترک غنی‌سازی مانند اورنکو ایجاد شود. به گفته قهرمانپور، طرح‌های فنی زیادی وجود دارد اما مسیر تحقق همه آنها هموار نیست. مثلا در این مورد خاص، کشوری مانند عمان نه علاقه‌ای به داشتن مرکز غنی‌سازی دارد و نه در ساخت آن مشارکت خواهد کرد. ولی عربستان که به دنبال غنی‌سازی است احتمالا با این ایده همراهی خواهد کرد. درواقع به این صورت که ایران و عربستان یک مرکز بازرسی فنی مشترک مانند برزیل و آرژانتین ایجاد کنند و آن مرکز به آژانس گزارش دهد. این بدان معناست که بحث گریز هسته‌ای تحت کنترل آنها خواهد بود و یک مکانیسم اعتمادساز ایجاد می‌شود.
استانبول؛ میزبان نشست با اروپا
هم‌زمان با انتشار اخباری مبنی بر پیشنهاد احتمالی ایران برای ایجاد کنسرسیومی مشترک با کشورهای عربی، خبرگزاری رویترز به نقل از دو منبع دیپلماتیک اروپایی مدعی شد که مقامات ایرانی و اروپایی روز جمعه در استانبول با یکدیگر دیدار می‌کنند. رویترز گزارش داد که این مذاکرات میان دیپلمات‌های ارشد در حالی صورت می‌گیرد که هر دو طرف به دنبال تثبیت موقعیت خود پیش از دور پنجم مذاکرات میان ایالات متحده آمریکا و ایران در روزهای آینده هستند.
مذاکرات قبلی میان این طرف‌ها که قرار بود در تاریخ ۲ مه برگزار شود، به تعویق افتاد. این کشورها در ابتدا نگران بودند که چنین مذاکراتی مسیر موازی ایجاد کند و مذاکراتی را که دولت ترامپ دنبال می‌کند و واشنگتن می‌گوید هدف آن جلوگیری از توسعه سلاح‌های هسته‌ای توسط ایران است، از مسیر خود منحرف شود. پیش‌تر سیدعباس عراقچی، وزیر خارجه کشورمان، در یادداشتی با اشاره به اینکه ایران آماده فصل جدیدی در روابط با اروپاست، گفته بود که با وجود تنش‌ها، تاریخ روابط ایران و اروپا، پشتوانه‌ای غنی دارد.
آمادگی تهران برای ادامه گفت‌وگوها
هم‌زمان یک منبع آگاه در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم با اشاره به انتشار برخی اخبار درباره زمان و مکان مذاکرات غیرمستقیم ایران با آمریکا، گفت: «ایران منتظر اعلام زمان و مکان مذاکرات غیرمستقیم با آمریکا از سوی وزارت خارجه عمان است و تاکنون زمان و مکان نهایی نشده است.» وی تاکید کرد: «ایران برای ادامه مذاکرات غیرمستقیم با آمریکا آمادگی دارد و این آمادگی را به عمان اعلام کرده است.»
نقشه راه دکترین هسته‌ای جدید در منطقه
دستیابی به توافق هسته‌ای میان آمریکا و ایران، بدون شک یک ضرورت فوری و حیاتی برای رفع یکی از خطرات اشاعه هسته‌ای در خاورمیانه است. اما مساله عدم اشاعه در منطقه بسیار فراتر از موضوع غنی‌سازی ایران است. یک نقشه راه دومرحله‌ای می‌تواند به تحقق دستاوردی تاریخی و عظیم، یعنی خلع سلاح هسته‌ای خاورمیانه، منجر شود.
به‌عنوان گام نخست، دولت ترامپ باید با هشت کشور حاشیه خلیج فارس همکاری کند تا از طریق ایجاد یک کنسرسیوم هسته‌ای خلیج فارس، دکترین هسته‌ای جدیدی را تعریف کنند. این دکترین باید شامل تلاشی هماهنگ برای ایجاد چارچوبی جامع و فراگیر در زمینه عدم اشاعه هسته‌ای باشد - گامی بزرگ به‌سوی ایجاد سیستم همکاری، امنیت و ثبات منطقه‌ای در خلیج فارس. این دکترین می‌تواند حول چهار اصل کلیدی شکل گیرد:
کنسرسیوم منطقه‌ای برای غنی‌سازی:همانند شرکت اروپایی یورِنکو، یک کنسرسیوم برای غنی‌سازی می‌تواند در خلیج فارس ایجاد شود تا خطر اشاعه را کاهش دهد. این کنسرسیوم به کشورهای منطقه اجازه می‌دهد در غنی‌سازی اورانیوم تحت نظارت چندجانبه شدید مشارکت داشته باشند. این مدل تضمین می‌کند که همه فعالیت‌های غنی‌سازی صرفا صلح‌آمیز، شفاف و تحت نظارت آژانس بین‌المللی و ذی‌نفعان منطقه‌ای انجام شود.
چارچوب ایمنی هسته‌ای منطقه‌ای:گسترش فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز باید با پروتکل‌های ایمنی قوی همراه باشد تا از حوادث، تروریسم احتمالی و کاربرد نظامی جلوگیری شود. این چارچوب شامل برنامه‌های آموزشی مشترک، استانداردهای ایمنی، پروتکل‌های ساخت، بهره‌برداری و خروج از خدمت تاسیسات هسته‌ای و سازوکارهای واکنش اضطراری خواهد بود.
برنامه راستی‌آزمایی منطقه‌ای:یک نهاد منطقه‌ای راستی‌آزمایی باید ایجاد شود که در کنار آژانس بین‌المللی فعالیت کند تا تمامی فعالیت‌های هسته‌ای با هنجارهای عدم اشاعه منطبق باشند. این برنامه شامل بازرسی‌های منظم، گزارش‌دهی شفاف و اقدامات اعتمادساز خواهد بود و باید توانایی راستی‌آزمایی فعالیت‌های مخفی احتمالی را نیز داشته باشد.
دکترین هسته‌ای منطقه‌ای:در نهایت، یک دکترین جدید باید توسعه همکاری‌های صلح‌آمیز هسته‌ای میان کشورهای منطقه را ترویج دهد. این همکاری می‌تواند شامل پروژه‌های تحقیقاتی مشترک، تاسیسات هسته‌ای مشترک و سازوکارهایی برای افزایش شفافیت، کاهش تنش و ترویج رشد اقتصادی و عدم اشاعه باشد.
گام دوم نقشه راه باید بر ایجاد منطقه‌ای عاری از سلاح‌های هسته‌ای درکل خاورمیانه متمرکز باشد. نخستین قطعنامه عمده سازمان ملل در این زمینه که توسط ایران و مصر پیشنهاد شد، در سال 1974 تصویب شد. اما با توجه به اینکه اسرائیل سلاح‌های هسته‌ای در اختیار دارد، اجماع بر سراجرای این قطعنامه حاصل نشده و احتمالا در آینده نزدیک نیز نخواهد شد. برای پاسخ به نگرانی‌های امنیتی منطقه‌ای و الزامات بین‌المللی عدم اشاعه، یک دکترین هسته‌ای جدید برای خاورمیانه اجتناب‌ناپذیر است - و باید در دستور کار تمامی مذاکرات هسته‌ای منطقه قرار گیرد. یک چارچوب جامع عدم اشاعه در خاورمیانه نباید تنها بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران متمرکز باشد، بلکه باید معماری امنیتی کل منطقه را در بر گیرد. بدون رویکردی چندجانبه که همه قدرت‌های منطقه‌ای - چه هسته‌ای و چه غیرهسته‌ای - را در بر گیرد، تلاش‌های عدم اشاعه با دشواری‌های زیادی روبه‌رو خواهد بود. یک دکترین هسته‌ای جدید می‌تواند مسیر صلح و ثبات را برای خاورمیانه و فراتر از آن هموار کند.
منبع: دنیای اقتصاد
