حمایت نصف و نیمه از «ازدواج»؛ ۲۴ میلیون مجرد بلاتکلیف‌اند!
گون آیدین: معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت: بر اساس آمار جدید، تنها حدود ۱۵ درصد از زوج‌های جوان توانسته‌اند از تسهیلات این قانون بهره‌مند شوند.
گون آیدین،موضوع جمعیت، سال‌هاست به یکی از دغدغه‌های اصلی کشور تبدیل شده، اما امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند توجه ملی و بسیج همه‌جانبه است. دیگر صحبت صرف از آمار و نرختولدو مرگ‌ومیر کافی نیست؛ اکنون وقت آن است که همه ارکانکشور ازدولت و مجلس گرفته تا نهادهای فرهنگی واجتماعی بهمیدان بیایند تا زیرساخت‌های لازم برای ازدواج وفرزندآوریرا فراهم کنند.
جمعیت ایران در آستانه بحران قرار گرفته است؛ در این شرایط، فقطسیاست‌گذاری‌هایاز بالا به پایین کافی نیست، باید به دل مردم، خواسته‌ها و نیازهایشان گوش و با ایجاد انگیزه و امید، آنان را به ازدواج وفرزندآوریتشویق کرد.
علیرضا اولیایی منش معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی تهران، گفتگویی داشته است.
منظور از بسیج ملی برای تسهیل ازدواج وفرزندآوریچیست؟
اولیایی منش:زمانی که رهبر معظم انقلاب طی سال‌های گذشته بیش از پنجاه‌بار به موضوع جمعیت اشاره کرده‌اند، این نشان‌دهنده‌ی آن است که مسئله‌ای مهم‌تر از این برای آینده کشور وجود ندارد. امروزه دو سوم کشورهای دنیا با کاهش نرخفرزندآوریمواجه‌اند و جمعیت آن‌ها به سمت سالمندی می‌رود، اما نکته نگران‌کننده این است که در اغلب این کشورها، سالمندی پس از رسیدن به توسعه‌یافتگی اتفاق افتاده؛ در حالی که ایران هنوز در مسیر توسعه است.
لازم است به جای نگرانی‌سازی صرف برای مردم، شرایطی فراهم کنیم تا ازدواج وفرزندآوریبرای آن‌ها ممکن و مطلوب شود. شنیدن حرف دل مردم و فراهم‌سازی بسترهای واقعی، گاماولدر حل این بحران است.
اگر نرخ باروری در یک کشور به زیر ۱.۵ برسد، زنگ خطر کاهش جمعیت به صدا درخواهد آمد. نرخ جایگزینی جمعیت ۲.۱ فرزند به ازای هر خانواده است و کشورهایی که زیر این سطح قرار دارند، با کاهش و پیر شدن جمعیتمواجهمی‌شوند.
کاهش نرخ باروری چه تأثیری روی آینده جمعیتی کشور دارد؟
اولیایی منش:در سال ۱۴۰۰، نرخ باروری کلی (TFR) در کشور حدود ۱.۶ فرزند به ازای هر زن بود، اما طبق آخرین آمار منتشر شده در سال ۱۴۰۳، این نرخ به ۱.۴۴ کاهش یافته است. جمعیت‌شناسان از اصطلاح «چاله جمعیتی» برای نرخ‌های کمتر از ۱.۵ و «چاه جمعیتی» برای نرخ‌های کمتر از ۱.۳ استفاده می‌کنند؛ چرا که خروج از چنین شرایطی بسیار دشوار و زمان‌بر خواهد بود.
پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که تا سال ۱۴۰۴، نرخ باروری کشور به ۱.۳۸ خواهد رسید؛ رقمی که باید زنگ هشدار را برای تمامی مسئولان کشور به صدا درآورد. این مسئله تنها دغدغه‌ای برای برنامه‌ریزان حوزه سلامت یا کشاورزی نیست، بلکه آینده کل جامعه و نسل‌های بعدی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید و این قانون از جامعیت و استحکام مناسبی برخوردار است، اما شرط اثرگذاری آن اجرای کامل و دقیق مفاد آن توسط دستگاه‌های اجرایی است. همچنین نرخ جایگزینی جمعیت در هر کشور ۲.۱ فرزند به ازای هر زن است؛ پایین‌تر بودن این نرخ موجب کاهش تدریجی جمعیت و پیری ساختار جمعیتی خواهد شد.
در حالی که جمعیت ایران روند کاهشی دارد، کشورهای همسایه با رشد بالای جمعیت مواجه‌اند. به‌عنوان مثال، پاکستان که اکنون حدود ۲۰۰ میلیون نفر جمعیت دارد، تا سال ۲۰۵۰ میلادی به ۴۰۰ میلیون نفر خواهد رسید. جمعیت افغانستان و عراق نیز به حدود ۹۰ میلیون نفر در همان بازه زمانی خواهد رسید، در حالی که جمعیت ایران تا سال ۱۴۳۰ (معادل ۲۰۵۰ میلادی) پیش‌بینی می‌شود همچنان حدود ۹۵ میلیون نفر باقی بماند.
در حال حاضرحدود ۱۰ درصد جمعیت کشور سالمند هستند و پیش‌بینی می‌شود این رقم تا سال ۱۴۳۰ به ۳۰ درصد افزایش یابد؛ موضوعی که تبعات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی گسترده‌ای برای کشور به همراه خواهد داشت.
پیامدهای پیری جمعیت و رشد تک‌فرزندی چیست؟
اولیایی منش:در حالی که تنها ۱۰ درصد جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می‌دهند، بیش از ۵۰ درصد از منابع نظام سلامت صرف خدمات‌رسانی به این گروه می‌شود. حال اگر طبق پیش‌بینی‌ها تا سال ۱۴۳۰، سهم سالمندان به ۳۰ درصد برسد، باید انتظارداشت بخشبزرگی از بودجه و منابع سلامت کشور به این حوزه اختصاص یابد.
باید توجه داشت که منابع مالی کشورها نیز دارای محدودیت هستند و با افزایش جمعیت سالمند، فشار قابل‌توجهی بر زیرساخت‌های خدماتی و رفاهی وارد خواهد شد.
در آینده‌ای نه‌چندان دور، با گسترش پدیده تک‌فرزندی یا بی‌فرزندی در کشور، ساختار سنتی حمایت از سالمندان دچار فروپاشی می‌شود. در گذشته، افراد سالمند از سوی چند فرزند مراقبت می‌شدند، اما در شرایط جدید، این مسئولیت بر دوش یک نفر یا هیچ‌کس خواهد بود؛ آن هم در شرایطی که ممکن است سالمند توان مالی، بیمه یا پشتیبان نداشته باشد. تبلیغ زندگی با حیوانات به جای فرزند، نه‌تنها نمی‌تواند خلأ عاطفی یا اجتماعی انسان را پر کند، بلکه در دوران سالمندی هیچ کمکی بهافرادنخواهد کرد.
رفتارهای فرهنگی امروز ما، آثار جدی وبرگشت‌ناپذیریدر آینده خواهد داشت. اگر اکنون اقدام نکنیم، مطمئن باشیم که در سال‌های آینده، هم به عنوانفردو هم به عنوان خانواده، با پیامدهای آنمواجهخواهیم شد.
آیا چالش تک فرزندیفقطاقتصادی است؟
برخی تصور می‌کنند که دلایل کاهشفرزندآوریفقطاقتصادی است، اما شواهدمیدانینشان می‌دهد که حتی در کشورهایی مانند هند، پاکستان، افغانستان و عراق با وجود فقر شدید نرخفرزندآوریهمچنان بالاست. این نشان می‌دهد که ریشه بخشی از مشکلات، فرهنگی و اجتماعی است، نه صرفاً معیشتی.
کشورهای دارای جمعیت بالا همچون چین، هند، برزیل و اندونزی، در حال تبدیل شدن به قدرت‌های بزرگ اقتصادی جهان هستند. جمعیت بالا به معنای نیروی کار گسترده، بازار مصرف بزرگ و جذب بیشتر سرمایه‌گذاری خارجی است. در مقابل، کشورهایی با جمعیت کم، هزینه‌های بالای تولید، ضعف امنیت اقتصادی و کاهش قدرت ژئوپلیتیک را تجربه می‌کنند.
جمعیت نه‌تنها تهدید نیست، بلکه یکی از مهم‌ترین ابزارهای توسعه و رشد اقتصادی در دنیای امروز به‌شمار می‌رود. کشور باید با نگاه جامع و آینده‌نگر به این مسئله، راهکارهای عملی و اثربخش برای مقابله با بحران جمعیتی در پیش گیرد.
چند درصد جوانان از مزایای قانون جوانی جمعیت بهره‌مند می‌شوند؟
اولیایی منش:موضوع جمعیت تنها یک مسئله اقتصادی نیست، بلکه بعد فرهنگی آن به‌مراتب اهمیت بیشتری دارد. امروز شاهد هستیم که با وجود شرایط اقتصادی ضعیف‌تر در کشورهایی مانند پاکستان، افغانستان و عراق، همچنان نرخفرزندآوریو ازدواج در آن‌ها بالاست؛ در حالی که در ایران با وجود برخورداری از سطح تحصیلات بالا، به‌ویژه در میان زنان، که میل به ازدواج و باروری کاهش یافته است.
بر اساسآمارهای رسمی، تنها ۱۰ درصد از زنان در جامعه آمریکا دارای تحصیلات دانشگاهی هستند، اما این رقم در ایران اسلامی به ۵۷ درصد می‌رسد. با این وجود، بسیاری از زنان تحصیل‌کرده ما نه تنها تمایلی به فرزند ندارند، بلکه حتی از ازدواج نیز پرهیز می‌کنند. این نشان می‌دهد که بعد فرهنگی در این زمینه بسیار تعیین‌کننده شده است.
متأسفانه امروز نوعی نگاه اعتراضی یا لجاجتی نسبت به ازدواج یافرزندآوریدر بخشی از جامعه وجود دارد؛ اما واقعیت این است که تبعات عدم ازدواج، تأخیر در فرزنددارشدن یا انتخاب تک‌فرزندیدر نهایتدامن‌گیر خود مردم، فرزندان آینده و ساختار خانواده‌ها خواهد شد. اینجا جایی است که رسانه‌ها و نهادهای فرهنگی باید نقش‌آفرینی جدی‌تری داشته باشند.
چند میلیون دختر و پس مجرد در کشور داریم؟
هم‌اکنون حدود ۱۳ میلیون پسرمجردو بیش از ۱۱ میلیون دختر مجرد در کشور داریم. این عدد نشان‌دهنده نیاز فوری به یکنهضتملی ازدواج وفرزندآوریاست. باید نشاط، امید و امنیت روانی و اقتصادی را به جوانان تزریق کرد تا ازدواج و تشکیل خانواده را باشوقو اعتماد آغاز کنند.
بر اساسآمار جدید، تنها حدود ۱۵ درصد از زوج‌های جوان توانسته‌اند از تسهیلات این قانون بهره‌مند شوند. این در حالی است که انتظار می‌رفت تمامی زوج‌های مشمول تحت پوشش کامل قرار گیرند. به عبارت دیگر، تنها یک‌دهم تعهدات اجرایی کشور در این حوزه تحقق یافته است. این وضعیت نشان می‌دهد که اراده و تلاش جدی‌تری در سطوح تصمیم‌گیری، تخصیص منابع و اجرایسیاست‌هالازم است؛ اگر اکنون برای حل بحران جمعیتی اقدام نکنیم، در آینده با تبعات اجتماعی، اقتصادی و امنیتی جبران‌ناپذیریمواجهخواهیم شد.
مشارکت در اجرای قانون جوانی جمعیت به چهصورتیباید انجام شود؟
اولیایی منش:اگر اجرای این قانونفقطبر عهدهدولت گذاشته شود، به دلیل محدودیت منابع و ظرفیت‌ها، ممکن است تمامی تعهدات آن عملیاتی نشود؛ موضوع رشد جمعیت، مسئله‌ای صرفاً دولتی نیست بلکه یک دغدغه اجتماعی و ملی است. نهادهای مختلف، شرکت‌ها، سازمان‌های مردم‌نهاد و اشخاص حقیقی که منابع مالی بالایی در اختیار دارند، باید در این زمینه مشارکت جدی داشته باشند. کسانی که دارای سرمایه‌های بزرگ حتی در حد چند هزار میلیارد تومان – هستند، بایدبدانند رشدجمعیت به نفع آینده خود و فرزندانشان است و جامعه‌ای پویا و سالم برای نسل‌های بعدی خواهند داشت.
در تمام کشورهای دنیا، نهادهای خیریه و سازمان‌های مردم‌نهاد نقش مهمی در حل بحران‌های اجتماعی ایفا می‌کنند. نباید انتظار داشت دولت به‌تنهایی بار همه تعهدات را به دوش بکشد. مشارکت همگانی در امور خیر، به‌ویژه در حوزه ازدواج وفرزندآوری، یک ضرورت است.
در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت تسهیلات خوبی برای دوران قبل و بعد از ازدواج، دوران بارداری و برای مادران شاغل پیش‌بینی شده است. از جمله این حمایت‌ها می‌توان به امکان دورکاری، مرخصی‌های ویژه، تسهیلات مسکن و کمک‌های مالی به ازای هرفرزنداشاره کرد. با این حال، یکی از ایرادهای موجود در قانون این است که بخش عمده‌ای از مشوق‌ها صرفاً از فرزند سوم به بعد اعمال می‌شود که این مسئله باید اصلاح گردد.
آیا از زوج‌های جوان و فرزند اولی‌ها حمایت می‌شود؟
اولیایی منش:سیاست‌های حمایتی باید از زوج‌های جوان و فرزنداناولآغاز شود، نه اینکه مشوق‌ها صرفاً برای فرزند سوم و چهارم در نظر گرفته شود، نباید منتظر ماند تا خانواده‌ای سه فرزند بیاورد و بعد حمایت‌ها آغاز شود. اتفاقاً باید از همان ابتدای ازدواج و تولد فرزنداول، حمایت‌های ملموس و مشهودی از خانواده‌ها صورت گیرد. در شرایط فعلی، بسیاری از جوانان به‌دلیل نبود تضمین‌ها و تسهیلات کافی از تشکیل خانواده وفرزندآوریصرف‌نظر می‌کنند.
یکی از مشکلات اصلی جوانان، «ناامنی اقتصادی» است؛ مسئله‌ای که در پیمایش‌های اجتماعی سال ۱۴۰۳ نیز به‌روشنی مشخص شد. این ناامنی صرفاً به معنای گرانی نیست، بلکه به نبود چشم‌انداز روشن از آینده مربوط می‌شود. دولت باید بتواند آینده‌ایقابل پیش‌بینیبرای نسل جوان ترسیم کند؛ چرا که این پیش‌بینی‌پذیری، عنصر کلیدی در کاهش اضطراب اقتصادی و افزایشتمایلبه ازدواج وفرزندآوریاست.
تحقق سیاست‌های جمعیتی بدون توجه به زیربناهای اقتصادی، به‌ویژه در حوزه‌هایی مانند مسکن و اشتغال، ممکن نیست. دولت و نهادهای مرتبط باید در این مسیر، ضمن استفاده از تجربیات داخلی و بین‌المللی، سازوکارهای کارآمدتری را برای حمایت از جوانان طراحی و اجرا کنند.
پیامدهای جسمی و روانی نگهداری بی‌ضابطه حیوانات خانگی چیست؟
اولیایی منش:بر اساسمطالعات جهانی، ارتباط مستقیمی بین نگهداریبرخی حیواناتخانگی و بروز اختلالات روانی از جمله اسکیزوفرنی گزارش شده است. تجربه جهانی می‌گوید مهربانی با حیوانات ایرادی ندارد، اما نباید آن‌ها را جایگزین فرزند یا نهاد خانواده کرد. در کشور ما نیز، در سال‌های گذشته افزایش نگهداری سگ و گربه در منازل با رشد چشمگیر برخی بیماری‌ها، از جمله بیماری‌های کبدی، انگلی، پوستی و حتی اختلالات روانی همراه بوده است.
وابستگی شدید روانی به حیوانات خانگی نیز خود یک معضل است؛ چرا که در صورت از دست رفتن حیوان، فرد دچار شوک‌های شدید عاطفی می‌شود که گاه با افسردگی یا انزوا همراه است. رسانه‌ها باید این موضوعات را با استناد به داده‌های علمی، به‌ویژه برای نسل جوان، روشن‌سازی کنند.
توصیه ما به زوج‌های جوان این است که شیرینی ازدواج،فرزندآوریو ساختن یک زندگی مشترک را باصبوری تجربهکنند. سختی‌های سال‌های ابتدایی ازدواج طبیعی است و با توکل و تلاش، برکت و گشایش در ادامه مسیر حاصل می‌شود؛ چنان‌که در گذشته نیز خانواده‌ها با همین نگاه زندگی را آغاز می‌کردند.
منبع: مهر
